Etapa honetan Hegoaldetik Iparraldera joango gara, Arabako zenbait mendi-lerro zeharkatuz. Bastidatik irten, Toloñoko mendien ertzetik igaro, eta Ozio herrira iritsiko gara; handik Txulatoko mendiak zeharkatuko ditugu, hegoaldetik gailur nagusira igota. Iparraldetik jaitsi, eta Trebiño konderrira sartuko gara, Villanueva de Tobera herritik. Soro zabalak zeharkatu, eta hurrengo mendien oinera iritsiko gara; Cerro gailurrera igo, eta handik Trebiño konderriko lurrik gehienak ikusiko ditugu. Azkenik, konderriko hiriburura jaitsiko gara, Ayuda ibaiaren ondora.

Oharra
Ordutegiak ibil-denborei dagozkie, atsedenaldiak kontuan hartu gabe.

San Ginés baselizaren inguruan egin duten parketik abiatuko gara, Bastidatik 2 kilometrora, eta aparkalekutik ezkerretara irteten den pista bat hartuko dugu, Toloño aldera. Pista zabala da, Toloñoko mendiak inguratzen dituena ezkerraldetik. Pistan aurrera jarraitu, zelai, ipar-mendebalderantz, eskuinetara doan pista bat utzi, eta ezkerrera jarraituko dugu, beste bidegurutze batera iritsi arte; Salinillas 5Km ipintzen du han. Eskuinetik jarraituko dugu, iparralderantz, Toloñoren mendebaldea inguratuz, Peñas Caídas izeneko haitz-mutur baten azpitik. Pistak ipar-mendebalderantz egiten du berriro; eraikuntza zahar baten ondotik igaroko gara bihurgune batean, eta ezkerretara eta eskuinetara irteten diren pistak utzita, biderik markatuenari jarraituz, mendebaldetik datorren bide zabalago batera iritsiko gara; Salinillas de Buradón herritik datorren bidea da, ezkerraldetik; Toloñoraino doa bide hori, gure eskuinetara. Bide hori zeharkatu eta aurrera jarraituko dugu, iparralderantz, S. Cristóbal gailurra inguratuz, larrain baten ondora heldu arte. Handik, bideak behera egiten du, eskuinetara, ipar-ekialderantz, Berganzo herriraino.

Bidea utzi, eta larrainera sartuko gara, hegoaldeko ertzetik (gure ezkerrera geratzen da) aurrera. Iparraldeko ertza gertuena ikusten dugun lekuan, larraina zeharkatuko dugu iparralderantz, eta pista bat topatuko dugu, ipar-mendebaldera doana, ur-putzu baten ondotik. Pistan behera jarraitu, eta bidegurutze batera iritsiko gara; eskuinera jo eta errepide bat topatuko dugu, Salinillas de Buradón (hegoaldean) eta Ozio (iparraldean) lotzen dituena. Errepidean behera jarraitu, eskuinera, eta bidegurutze batean, bide bat hartuko dugu, aurrera, Ozioraino.

Inglares ibaiak bustitako herria; gorenean, gaztelu bat dauka, Lanos haitz malkartsuaren gainean, hegoaldean. Gaztelu hori, Portillakoarekin batera (Txulato gailurraren beste aldean dago hau), haranaren babes estrategikoak izan ziren.

Oziora iritsita, plaza nagusira joan gabe, errepide txiki bat hartuko dugu, hilerrira eramango gaituena. Handik pista bat irteten da, eta laster bitan banatzen. Ezkerreko bidea utzi, eta aurrera egingo dugu; ehun bat metrora, pista utzi, ezkerrera jo, bide txiki batetik (gutxi nabarmendua dago), eta iparraldera egingo dugu, Txulatoren alde haiztsuaren hormarantz. Haitz-muino bat inguratu ezkerretik, eta malkarrean gora igoko gara, haitz-hormaraino iritsi arte.

Hantxe amaitzen da bidea; Txulatoren alde honetan ez genuen beste biderik topatu, hara igotzeko bide guztiak iparraldetik baitoaz. Guk alde horretatik jo nahi genuenez, sastraka artean bide estu bat ireki genuen, zuzen-zuzen, sua eteteko bideek bezala, eta Txulato leporaino eraman gintuen.

Beraz, Haitz-horma igaro, haitzetan gora, eta iparraldera joko dugu, leku garbienetik igotzeko guk geuk jarri genituen harri-pilei jarraituz. Aldapa oso malkartsua da; aldean dagoen haitz-hiruki baterantz goaz. Haraino heldu gabe, eskuinera joko dugu, hesola handi bat topatu arte (ehizarako mugaren bat seinalatzeko izango da, seguru asko). Puntu horretan, mendebaldera egingo dugu, eta bizkarra ezkerretik inguratuko dugu, lepora heldu arte; han bide txiki bat topatuko dugu, Txulatoko mendiak lotzen dituena. Ezkerrera jo, eta haitz baten oinera iritsiko gara; eskuinetara sua mozteko bidea ikusiko dugu (Reajo haranetik datorrena); hori da Txulatorako bide ohizkoa. Handik jaitsiko garenez, motxilak bertan utzi eta gailurrera arinago igo gaitezke. Gailurra hegoaldetik inguratzen duen bidea hartu, eta handik erpin geodesikoa ikusiko dugu; gaina minutu gutxitan harrapatuko dugu.

Gailur estua da, landare ugariz estalia, eta mendebaldean gailur harritsu bat dauka; inguru guztia zaintzen du. Oinean, Ozio eta Portillako gazteluak daude, haranak babesten dituzten eraikinak. Ikuspegi ederra dago Toloñoko mendietara eta Mirandako zelaietara, hegoaldera, eta iparraldera, berriz, Gasteizko mendietara eta Trebiñoko konderrira. Txulato eta Moraza gaina lotzen dituen mendi-lerroa, Urizaharra gainetik, Kantabriarekiko paralelo dago, eta oso ondo ikusten dira hango gailur handien ertzak.

Motxilak utzi ditugun mendi-lepora jaitsiko gara berriro, eta iparraldean behera joango gara, sua mozteko bide malkartsuan behera. Reajo haranaren hondora iritsi aurretik, eskuinera joko dugu, pista bat hartuta (mendiaren iparraldeko aldea zeharkatzen duena). Mendi-lepotik gertu, amildegiaren punturik altuenean, ezkerrera jaitsiko gara, haranaren hondoko pista topatu arte, GR-1 bide historikoa bita banatzen den puntuan (bide hori Portillatik dator). Eskuinera hartuko dugu, ekialderantz, bide zabalean; bide horrek Txulato mendi-lerro guztia inguratzen du, goi-haranetik. Peña Hueca inguratuz jaitsiera gogor bat egin ondoren, Berganzora igotzeko bidegurutzera iritsiko gara; Berganzo herria hegoaldean dago, Ozio eta Urizaharretik erdibidean.

Berganzora jaisten den bidea eskuinetara utzi, eta pistan gora egingo dugu, 180 graduko bihurgune batera iritsi arte. Han, ezkerretara doan bide zabal bat hartuko dugu, soroetan barrena, eta mendi-lepo zabal batera eramango gaitu, Escudilla izenekora, 806 metrora, Trebiñoko konderriaren mugan. Larrain batean gaude, biderik gabe. Ekialdera joko dugu, haranerantz, eta berehala bide estuak ikusiko ditugu; beti ere norabide berean jarraituko dugu, ezkerretara dugun basoaren ertzera hurbilduz. Haranaren hondoan, bide zabal lasai bat topatuko dugu, eta ezkerrera joko dugu, iparraldera. Basoan behera jaitsi, eta bidegurutze bat topatuko dugu; ezkerreko bidea galsoro batera sartzen da. Handik joko dugu, galsoroa zeharkatu, eta beste aldean bideak jarraitzen duela ikusiko dugu; handik behera jo, eta Villanueva de Toberara doan pista aurkituko dugu, eskuinetara, (ezkerretara, Toberara doa). Eskuinera jo, soroen ertzetan barrena, igoera eta jaitsiera arin batzuekin, eta zuzenean Villanuevaren erdigunera eramango gaitu.

Trebiño konderriko herri arabarra, Rojo ibaiaren urek bustia. Cerro mendi-lerroa garbi ikusten da herritik, iparralderantz, eta hara joko dugu, soro zabalak zeharkatuz.

Herriko plazatik errepidean ezkerrera joko dugu, mendebalderantz, Santurde eta Mijancas aldera; metro gutxi barru, pista zabal batera sartuko gara, eskuinera, iparralderantz. Kilometro bat edo egin, eta bidegurutze bat topatuko dugu. Eskuinetara pistan aurrera jarraituz gero, Karicedo mortura joan daiteke, baina gu larrainetan zehar joango gara. Bide gurutzean, aurrera jo eta larrain batera helduko gara; eskuineko ertzetik inguratuko dugu, irten arte. Bide estu batean aurrera jarraituko dugu, beste larrain baten ertzetik, eta Karicedoko hondakinak ikusiko ditugu; bideak bi soro elkartzen diren gune batera eramango gaitu; eskuinera jo, eta beste bide bat topatuko dugu, Karicedotik Cerro mendi-lerrora doana.

Bidea zabala da, eta gerriraino igotzen da, bigarren mailako gailurrak alde batera utziz. Berehala, su-ebaki edo sua mozteko bide bat topatuko dugu ezkerretara; hor, bidea goitik behera abiatzen da. Ezkerrera jo, eta bide estu bat hartuko dugu, harri-pila batek seinalatua; baso batean sartuko gara. Bide hori galtzen ari dela ematen du, leku askotan zikina baitago, eta zaila egiten baita askotan aurrera egitea, baina pixkanaka gure helburura eramango gaitu. Mendi-lepora helduko gara, eta han Trebiñotik datorren pista topatuko dugu; hura hartu eskuinera, eta Cerro gailurreko etxola ikusiko dugu handik. Iritsi aurretik, inguruko harrietan egindako arte herrikoia ikus dezakegu.

Mendi-lerroko gailurrik altuena eta ekialdekoena da; Rojo ibaiaren eta Ayuda ibaiaren lurrak banatzen ditu mendi-lerroak, eta denen artean Trebiño konderriko mendebaldea osatzen dute. Gailurrean suteak zaintzeko dorre bat dago; hortik atera, zer nolako ikuspegia egongo de handik konderriko lurretara eta urruneko gailurretara.Gailurretik sua mozteko bidean behera jaitsiko gara, iparralderantz, eta malkarrean behera mendi-lepo zabal batera iritsiko gara; eskuinera Dordóniz mortura jaisten da. Guk ezkerrera joko dugu, iparralderantz, eta handik Trebiñoko etxeak ikusiko ditugu, garbi asko; komunikazio antenaz beteriko bizkar baten oinean dago herria. Pistei jarraituz, erraz iritsiko gara Ayuda ibaiaren ertzeko lehen etxeetaraino.

Antzinatik ezaguna da gune hori; Burdin Aroko hondakinak aurkitu dira bertan, Erromatarrak ere izan ziren, Pamplona (lehenagotik Iruñea) sortu aurretik han ibili ziren. Hizkuntzalariek diotenez, Trebiño izena latinetik dator, Trifinium: hiru eskualde edo herriren muga; Caro Barojak dio hiru herri horiek barduluak, karistioak eta autrigoiak zirela, gaurko euskaldunen jatorria. Eskualde guztia Ayuda ibaiak bustitzen du; inondik ere, ibai eta uda euskal hitzen elkarketatik dator Ayuda hitza.

Gaurko konderriaren jatorria Erdi Aroko jaurerri zaharretatik dator; denbora laburrez Arabako Anaiartean egon zen, baina kondeen interesek konderria atera egin zuten foru-erregimenetik. 1833an egin zen lurralde banaketan, lur horiek Arabatik kanpo utzi zituzten, eta ondoko probintziari atxiki, Burgosi; Logroñori atxikitzekotan ere ibili omen ziren.

Hiria mendi-bizkar baten oinean eraikia dago; mendian gaztelu bat zegoen, babesgarri. Zumalakarregi jeneralak suntsitu zuen gaztelua. Kondeek herrian bertan egin zuten jauregia; erdi eroria badago ere, ondoen dagoen zatian eraiki dute gaur egungo udaletxea.